Ахсынньы 9 күнэ -Арассыыйаҕа Дьоруойдар күннэрэ
1769 с. кэминээҕи бу суолталаах күҥҥэ Екатерина II ыраахтааҕы Сибэтиэй Георгий уордьанын туттарбыт күнүгэр сөп түбэһиннэрэн, 2007 сыллаахха “Арассыыйаҕа Албан аат уонна бэлиэ күн туһунан” Федеральнай сокуонунан Ахсынньы 9 күнэ – Арассыыйаҕа Аҕа дойду Дьоруойдарын күнүнэн биллэриллибитэ. Бу бэлиэ күн чэрчитинэн, ахсынньы 11 күнүгэр, «Чиэс уонна Албан аат эһиэхэ, Аҕа дойду килбиэннээх көмүскээччилэрэ» хаартысканан быыстапка ону тэҥэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Гаврил Протодьяконов туһунан документальнай киинэ буолла. Быыстапканы В.С.Яковлев-Далан аатынан орто оскуола история5а учуутала Александр Данилович Кардашевскай олус интэриэһинэйдик, историяҕа былыргы нуучча биир таабырыннаах, күүстээх салайааччытын быһыытынан киирбит , нуучча кинээһэ Олег Вещий диэн 879 сылтан Новгород сирин салайааччыта уонна 882 сылтан Киев кинээһин туһунан кэпсээнинэн аста.
Бу Дьоруойдар күннэринэн Арассыыйа уонна кини иннинээҕи дьон кыттыылаах сэриилэр уонна сэбилэниилээх иирсээннэр хронология бэрээдэгинэн, IX үйэттэн XXI үйэҕэ диэри турда. Аҕа дойду Улуу сэриитин, «Кытаанах нэһилиэгэ» тыа сирин түөлбэтин баһылыга Иван Терентьевич Пономарев оҕо интэриэһин тардан кэпсээтэ. ССРС кэмигэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Социалистическай Үлэ Дьоруойа, 3 степеннээх Албан Аат Уордьана, 1992 сылтан Российскай Федерация Геройа судаарыстыбаннай наҕараадалар олохтоммуттар эбит. Чахчыта да, Арассыыйа судаарыстыбата тэриллиэҕиттэн билиҥҥи кэмҥэ диэри биһиги дойдубут героическай историята киэҥ. Арассыыйа норуота ханнык да өстөөххө бэриммэккэ дойдубут көҥүлүн иһин хорсуннук турунан Аҕа дойдутун көмүскээбитин, кинилэр олохторо кэнчээри ыччаппытыгар Дойдуга бэриниилээх буолуу, Ийэ дойдуга таптал холобурунан буолаллар.
Аҕа дойду Дьоруойдарын күнүгэр биһиги дойду уонна кини кэскилин туһугар уһулуччулаах быһыылары оҥорбут, бэйэлэрин үлэлэринэн, дьыалаларынан, бойобуой хорсун быһыыларынан Ийэ дойдуга уонна норуокка бэйэни харыстаммакка сулууспалааһын холобурун көрдөрбүт бары биир дойдулаахтарбытыгар ытыктабылбыт бэлиэтинэн бу бүгүҥҥү тэрээҺиммит буолар. Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат. Хомойуох иһин, Аҕа дойду Улуу сэриитэ бүтэһик буолбатаҕа. Бүтүн дойду Саха сириттэн төрүттээх Арассыыйа Дьоруойдарын хорсун быһыыларынан киэн туттар уонна сөҕөр-махтайар. Кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэттэн байыаннай дьайыы уон икки кыттыылааҕа Арассыыйа Дьоруойдара буоллулар. Кыргыһыы хонуутугар кинилэр аан дойдуга күүстээх санааларын, үрдүкү байыаннай идэлэрин, бирисээгэҕэ уонна Ийэ дойдуга бэриниилээхтэрин көрдөрдүлэр. Ийэ дойду көҥүлүн уонна тутулуга суох буолуутун иһин олохторун толук уурбуттара. Бүгүҥҥү быыстапкаҕа Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылаахтара, Чечня, итии точкалар, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара, бу кэм байыастара , бэйэлэрин кэмнэригэр үрдүк ситиһиилэри көрдөрөн анал мэтээллэринэн, уордьаннарынан бэлиэтэммиттэр.
