Чурапчыга бүгүн Өйдөбүнньүк күнэ
1942 сыллаахха, Чурапчы оройуонун 41 колхуоһун дьоно күүс өттүнэн Булуҥ, Кэбээйи, Эдьигээн оройуонугар көһөрүллүбүттэрэ. 5318 киһи, 1837 дьиэ кэргэн көһөрүллүбүтүттэн быстар аҥаара эрэ дойдуларыгар эргиллибиттэрэ…
Төһөлөөх өлүү-сүтүү, харах уутун тоҕуу буолбута буолуой?… Бүгүн кутурҕан күнэ… Харах уулаах суолларынан » (күүс өттүнэн Хоту көһөрүллүү 83 сылыгар анаан )балаҕан ыйын 19 күнүгэр 1942 сыллаахха Чурапчы оройуонун колхуостарын дьонун суһаллык Хоту, балык булдугар көһөрөргө күүс өттүнэн күһэйбиттэрэ. Биһиги улуустан барыта 41 холкуос 5318 киһи, 1837дьиэ кэргэн, 1850 хаһаайыстыбаны, төрөөбүт төрүт буордарыттан арааран Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ оройуоннарыгар өлөр-өһөр дьылҕаҕа уураахтаабыттара. Үгүстэрэ хоргуйан, аҥаардара ситэри тиийбэккэ эрэ аара тоҥон, охтон өлбүттэрэ, сүппүттэрэ.
Историяҕа “Чурапчы алдьархайа” диэн аатынан харах уулаах киирбитэ.
83 сыл аннараа өттүгэр, 1942 сыллаахха атырдьах ыйын 11 күнүнээҕи 213 №-дээх Саха Обкомун уонна Совнаркомун уураахтарынан, Чурапчы оройуонун 41 колхуостарын хоту оройуоннарга Булуҥҥа, Кэбээйигэ, Эдьигээҥҥэ балык булдугар үлэлэтэр, күүс өттүнэн көһөрөр туһунан ыйаах тахсыбыта. Бу олус соһумар дьаһалы толорорго үс күнү биэрбиттэрэ. Биир дойдулаахтарбытын, эһэлэрбитин, эбэлэрбитин кэриэстээн 2004 сылтан саҕалаан, балаҕан ыйын 19 күнэ — Чурапчы улууһугар кэриэстэбил, кутурҕан биллэриллэн, сыл ахсын биһиги нэһилиэкпитигэр кэриэстэбил миитинэ ыытыллар. Кытаанах нэһилиэгиттэн: ол иһиттэн, Кытаанах нэһилиэгиттэн “Күүһү түмүү”, “Ярославскай”, “Чкалов”, “Кыһыл иитиэх”, “Кыһыл сэрииһит”, онтон Танда-Бахсы нэһилиэгиттэн: “Каганович”, “Кыһыл Танда”, барыта 7 колхуостар Булуҥ оройуонугар көһөрүллүбүттэрэ. Уопсайа холбоон 759 киһи, ол иһигэр 390 кыра оҕо, 366 хаһаайыстыба барбыта.
Бу история хараастыылаах кырдьыга урукку кэмҥэ улаханнык кэпсэниллибэккэ сылдьыбыта, бастакы кэпсэтиилэр 1987 сыллаахха саас нэһилиэк кырдьаҕастарын Сэбиэтин председателлэрин мунньаҕар уураахха «Көһөрүү историятын үөрэтиэххэ, ыччакка тиэрдиэххэ» диэн этии киллэрбиппит диэн «Чурапчы алдьархайа» кинигэҕэ ахтар, оччотооҕу кэмҥэ Чурапчытааҕы партия райкомун секретарынан үлэлээбит Агафья Семеновна Птицына. Дьэ бу кэмтэн ыла хоту күүс өртүнэн көһөрүллүү туһунан үгүс элбэх үлэлэр ыытыллан, күн бүгүнүгэр диэри өссө да саҥаттан саҥа матырыйааллар көстө тураллар.
Нэһилиэкпит олохтооҕо, историяны үөрэтээччи, СӨ муниципальнай сулууспатын туйгуна, Кытаанах нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Екатерина Прокопьевна, кыыһынаан, “Кытаанах нэһилиэгэ” тыа сирин түөлбэтин баһылыгын солбуйааччы Екатерина Иннокентьевналыын, сиэннэринээн Дмитрий, Иннокентий Скрябиннар биһиги нэһилиэкпит Аҕа дойду сэриитин, хоту көһөрүллүү сылларын тустарынан үгүс чинчийиилэри оҥорон, кинигэлэри таһаартаран биир дойдулаахтарбытын үйэтитэллэр.
Нэһилиэкпитигэр олохтоох автор Николай Федорович Смирников — Николай Төлөөйүскэй — «Эргиллиэм эйиэхэ Чурапчым чараҥа» ырыа ааптарын хоһоонугар Федор Гоголев мелодия айан, бу ырыа Хоту күүс өртүнэн көһөрүллүү гимнэ буолан күн бүгүн ылланар.
Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!
Ол ыар сыллары санатардыы курус халлаан, кэхтэн эрэр айылҕа, кууһурар тыал, тымныйбыт салгын барыта холбоһон санньыар санаа, кутурҕан эйгэтин үөскэтэр…
Чурапчы улууһун литературнай түмсүүтүн ааптардарын Көһөрүллүү туһунан хоһооннор
Көһөрүллүү
Көһөрүллүү-
үтүрүллүү…
үүрүллүү…
Тыйыс да тыыннааҕа
ол күһэлэҥ айаҥҥыт,
эһэлэрбит,
эбэлэрбит котокулар,
убайдарбыт,
эдьиийдэрбит барахсаттар…
Мас көлүөһэ
кыыкынас ынчыгар
Илэ-чахчы иһиллэрэ
өй-санаа эймэнииитэ,
Күһүҥҥү курас тыал
унньулҕан энэлгэнигэр
Кыттыһарга дылыта
дууһа айманыыта…
Өлүөнэ эбэ
тымныы долгуннара
көнтөрүк баарса эркинин
сынньаллара нүһэрдик,
Тугу эрэ, тугу эрэ
кыра-хара дьоҥҥо
тааллыбаты,
куһаҕаны этэрдии…
Оттон
көскө барааччылар
Күөх түүлү көрөллөрө —
ыра санаа былытыгар көтөллөрө!
Олох бу силлиэтигэр
тыыннаах ордор туһугар,
Урааҥхайы ууһатар,
саханы салгыыр туһугар!
Онно алаас ача күөҕүнэн
долгуннура чэлгийэрэ,
Арҕаа фронт кирбиититтэн
үтүө сурах кэлэрэ,
Онно кыайыы көтөллөнөн,
аҕа, убай эргиллэрэ,
Ньургун Боотур,
куйах тутан,
дьоҥҥо тиийэн кэлэрэ!..
Сыабы соспут кэриэтэ
сыылбыттара ыар сыллар.
Алаас дьоно өрүстээх сир
идэлэрин баһылыыллар.
Аччык сылдьан,
тоҥо-хата,
илимнииллэр, муҥхалыыллар,
Булуҥунан, Кэбээйинэн
кыайыы иһин охсуһаллар.
Охтубута үгүс киһи —
оҕо, дьахтар, кырдьаҕастар…
Тэбэр эдэр сүрэхтэргэ
хаалбыттара оспот баастар.
Тыйыс тыыннаах айылҕа
такайбыт оҕолоро
Өбүгэлэр үгэстэрин
тумус туттан олороннор,
Дьылҕа ыар охсууларын,
тулуйан ордоллоро…
Оҕо сааспар мин көрөр буоларым
маллаах ампаардаах
тулаайах өтөхтөрү,
Билбитим соһуйа, харааста,
Онно туу иһигэр
чыычаах киирэн өлөрүн…
Истибитим
ол өтөхтөргө
Дойдум дьоно
төннүбэтэх аналларын…
«Кылы да онно
тыыппат буолуҥ», — диэн
Өйдүүбүн эбэм такайарын.
Сыл-хонук ол кэннэ уһунна,
Күкээрдэ мин хара баттаҕым,
Онобул ол кэмин туһунан
Уһун түүн үгүстүк саныыбын.
Оччоҕо дайаллар
ыҥырыы тылларым,
Эдэр дьон кэккэтин туһаайан,
Умнумаҥ, доҕоттоор,
сэрии ыар сылларын,
Көһөрүү аҕалбыт иэдээнин.
Саныахха,
ахтыахха хайаан да
Ол кэми үүнэр күн туһугар,
Күөх алаас үрдүнэн
күөрэйэ-дайа
Көҥүл чыычаах
көрүлүүрүн туһугар!
Вячеслав Хон
Көһөрүүнү кыайыынан солбуйан
Түөрт саастаах кыыс оҕо сиэттиһэн,
Иэдээн кэмин дьаһалыгар түбэһэн,
Ийэтин аҕатын кытта кини батыһан,
Баарта Булуҥҥа борохуот аалынан.
Ыарахан ыар бу олох содулуттан,
Аччыктаан, эстэн күрэнэ сыспыта.
Бар дьонун көмөтүнэн тардыстан,
Инникигэ эрэлэ күүһүрэн барбыта.
Улуу кыайыыны уруйдаан көрсүһэн,
Төрөөбүт алааһын булбута үөрүүнэн.
Үлэттэн толлубакка кини туруммута,
Дьылҕа Хаан тапталыгар махтаммыта.
Элбэх оҕо тапталлаах ийэтэ дэттэрэн,
Кэнчээри ыччатын элбэххэ такайан.
Олоҕун анаабыта дьолунан иҥэрэн,
Ол көһөрүүнү кыайыынан солбуйан.
Ыстапаан Таастаах.
Болугур нэһилиэгэ, Чурапчы оройуона
Аас туор олохтон
Аастыйбыт чанчыга
Аччыктыыр муҥуттан
Аччаабыт буомуран.
Өрбөххө сөрөнөн
Өкөйөн тураахтыыр
Өлбөөрбүт чох хара
Өгүрүк хараҕа.
Суҥхарар кыаҕа суох
Сутаакы дэттэрбит,
Соҕотох ордубут
Сор суоллаах тулаайах.
Ийэтэ мичээрэн
Иэдэһин сыллыыра,
Итиилии лэппиэскэ
Иннигэр уурара.
Көмүлүөк уотугар
Көстөрө аҕата,
Куобаҕын сүлэрэ
Кулгааҕын уунара.
Тоҥ хаһаа, тымныытыан,
Тыыннаах ээ, кыра кыыс,
Быыһааҥ дуу олоҕун,
Быстыбыт муҥнааҕы.
Кэнчээри кэскили
Кэннигэр хаалларыа,
Удьуорун утумун
Ууһатан уһатыа.
Дьэбдьиэйэ
Ыар ыйаах – көһөрүллүү
Умсарар ыар ыйаах
Утаарар түҥ ыраах,
Уурааҕа тахсыбыт
Утарсар ким да суох,
Уһаппакка уһун суол
Утуппакка улук айан.
Сололоох соруйар
Соругун толорон,
Сигирээн ардаҕы
Сиккиэри силэйэн,
Силбиги быыһынан
Сыарҕалаах сыҥнарар.
Курас тыал кымньыылыыр
Курдаттыы курбуулуур,
Кураайы куруҥ тыа
Куртаҕар саһыарбат,
Көмүскэ уутугар
Көмүллэр сутугар.
Алдьархай аргыара
Аймалҕан ааҥнаата,
Алаастан арахсан
Айаҥҥа бардаҕа
Аар хатыҥ саһаран
Атааран хаттаҕа.
Төннүбэт төлкөлөөх
Түөрэҕэ түстэҕэ,
Туурата туллубут
Тумаҥҥа муннаҕа,
Туох көрөн тохтотуой,
Торҕотун томооннуой?
Оо, тоҕо, туох иһин
Олоҕо сарбыллан
Ордуута оҥойон
Олбоҕо сойдоҕо,
Олуга ууруллан
Ороҕо остоҕо.
Сут кураан самнарбыт
Сураҕа суох сүппүт,
Сэргэтэ иҥнэйэн,
Сэмнэҕэ сиҥнэйэн
Сэһэргиир туоһулар
Сэрии ыар толугун.
Халлааҥҥа хааҕыргыыр
Хара суор халаахтыыр,
Хаҕыс ыар сыллары
Хайыһан көрөммүт,
Хаалбыттар сүрэхпит
Хаанынан оҕуолуур.
Умнумаҥ, Сахалар,
Уот сэрии иэдээнин,
Уорааннаах охсуулаах
Уодаһын уурааҕын,
Уйулҕа уоскуйбат
Уордаах ол ыйаахтан.
Дьэбдьиэйэ
Көһөрүллүү
Күһүҥҥү тымныыга
Күһэйии күүһүнэн,
Көмүскэ уутунан
Көҥүлэ сарбыллан,
Көстүбэт ыраахха
Көспүтэ төрүппүт.
Тымныы тыал, тыйыс тыл,
Тоҥуй сыһыан, тоҥ хаһаа,
Талар суох, талах мас
Тиис тыаһа, титириир,
Туос аччык
Тириини тиниктиир.
Соругу толоруу
Сор-муҥ, солбонуу,
Сут кураан содула
Сутаакы дэттэрии
Суоһар уот сууһарар,
Сурахтыын суурайар.
Хоргуйуу, хам тоҥуу,
Хаар тибии, халҕан суох,
Хараҕын симтэҕэ
Харайар кыах тиийбэт,
Хааллаҕа кырамта
Хаарынан көмүллэн.
Кэм кэрдии аастар да,
Күн көрөн күллэр да,
Курустук нөрүйэн,
Кутурҕан бу күҥҥэ
Кэриэстээн ааттыыбыт,
Кистээммит ытыыбыт.
Дьэбдьиэйэ