Кытанахская модельная библиотека

    Мин бу илиибэр, хаһыат илиистэриттэн кырыллан кичэллээхтик хараллыбыт ыстатыйалары тутан олоробун. Бу биһиги нэһилиэк, биир эмиэ тарбахха баттанар киэн туттуута, РФ үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, учууталлар учууталлара, ытыктыыр киһим Екатерина Гаврильевна Андреева муспут матырыйаалларыттан биир хайысхатын –  “Кытаанахтар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр” диэн анал мунньунуутугар барыта аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара –Кытаанахтар тустарынан муспут баай матырыйаала. Түгэнинэн туһанан, Екатерина Гаврильевнаҕа махталбын тиэрдэбин, түбүктээх үлэтин таһынан,историяны ситимниир, ааспыт олох кэрэһитэ буолар дьикти дьарыгар. Бу ыстатыйалартан биир папка ананар П.Е.Спиридоновка.

РФ үөрэҕириитин туйгуна, Кыһыл сулус орден кавалера Петр Егорович Спиридонов, 1925 сыллаахха, муус устар 12 күнүгэр,оруобуна 100 сыл аннараа өттүгэр, Кытаанах нэһилиэгин, “Ааллаах” алааһыгар Анна Иннокентьевна, Егор Иванович Спиридоновтарга бастакы оҕонон күн сирин көрөр. Аҕата эрдэ өлөр. Ийэтэ, Анна Иннокентьевна (улуу Мытыйыкы орто кыыһа) икки уолун иитэн этэҥҥэ атахтарыгар туруорар.

Петр Егорович эдэркээн оҕо сылдьан, сэрии иннинэ, оройуоҥҥа бастакынан тэриллибит Кытаанах орто оскуолатын ахсыс кылааһын бүтэрээт, саҥа аһыллыбыт Чурапчытааҕы педучилище иккис кууруһугар быһа киирэр. 1943 сыл сааһыгар субу учууталын бүтэрбит, кыл мүччү 18-таах эрэ эдэркээн уол аармыйаҕа ыҥырыллан барыытын эдьиийэ Феврония Ивановна Ефимова (Спиридонова) ахтыытыттан: «Сэриигэ баралларыгар мин Хайахсыттан Чурапчыга атаарса киирбитим. Убайынаан Григорий Федотовичтыын иккиэн тэҥҥэ ыҥырыллыбыттара, иккиэн биир күн барбыттара. мин бииргэ төрөөбүт балтыбынаан Дунялыын атаарбыппыт. ити 1943 сыл бэс ыйын 22-23 күннэрэ этэ. Чурапчыттан 300-тэн тахса ыччат барбыта. Билигин Чурапчы осуколата буолан турар сиртэн, арҕаа өттүттэн атаарбыттара.Билигин онно дьиэ-уот бөҕө тутуллан үгүс ыал олорор. Хонууга стройдаан баран, малларын сыыһын сүгэн, арҕаа көҥүс уҥуор Куохара үрэҕинэн сатыы бара турбуттара…»

бойобуой суола, Чита уобалаһын Дацан станциятыттан саҕаланар. онно орото түөрэхтээх сахалараы 333-с стрелковай полка снайперскай оскуолатыгар үөрэппиттэр. Бу манна биир отделениеҕа Чурапчылар элбэх буолан сулууспалаабыттар. Иван Ноговицын,Дмитрий Красильников,Григорий Спиридонов,Афанасий Макаров, Афанасий Фомин. Отделение хамандыыра сержант Гаврил Захаров. сахалар өрүү да айылҕаттан кыраҕы харахтаахтарынан биллэллэр, бу да сырыыга уолаттар бары снайперскай нормативы туйгун сыанаҕа туттараллар, полк үрдүнэн күрэхтэһиилэргэ куруук бастаан, сахалар аатттарын өрө туппуттар. Онтон Даурияҕа минометнай полкаҕа, бастаан үһүс нүөмэринэн, онтон наводчигынан, кэлини отделение хамандыырынан таһааран барананы автоматнай ротаҕа көһөрөллөр уонна эмиэ отделение хамандыырынан сырытннара түһэн баран Казаҥҥа ыыталлар.Юдино станцияҕа тиийбиттэригэр сахаттан соҕотох кинини эрэ зенитнэй расчет хамандыыра оҥороллор. Онон, Петр Егорович кылгас кэм иһигэр сатыы сэрии бары көрүҥүн баһылаабыт. Бастакы уоттаах кыргыһыыга сүрэхтэнииитин Киев таһыгар ылбыт: төгүгүрүтүллүбүт өстөөх сэриитэ төлө көтөн тахсарга холонуутун киэр охсуутугар көрбүтэ аан бастаан хаан тохтууну, өлүүнү….

Бу кыргыһыыга сатабылын, сыстаҕаһын барытын көрдөрөн, аны бэйэтэ контузияланан, ый аҥаара кэриэтэ госпитальга сытан тахсаатын кытары офицердар училищеларыгар ыыталлар. биир сыллаах үөрэҕи үс ыйга дылы кылгатан олус кытаанах үөрэҕи үксүн практиканан ааспыта. Челябинскайга бэһиэ буолан тааҥка собуотугар, биэс хонукка биир тааҥканы бүтүннүү үрэйэн, саҥаттан таҥмыттара. 1 ый үөрэммиттэрин кэннэ, тааҥканы дьэ илии баттатан туттарбыттар. Дьэ, онон эдэркээн Петя, Петр Егорович, младшай лейтенант техник буолан, ИСУ-152 тааҥканы ыытааччы 335 гвардейскэй, «Кыһыл Сулус» уордьаннаах Полоцкай полкаҕа бастакы взвод экипаһыгар түбэһэр.

«КЫҺЫЛ СУЛУС» УОРДЬАНЫ ЫЛЫЫТА

Атырдьах ыйын 9 күнэ үүнэр түүнүгэр Японияны утары сэрии биллэриллибитэ. Забайкальскай фронт механизированнай халҕаһаларын ортотугар Петр Спиридонов тааҥката эмиэ баара…бу манна өстөөх элбэъх бөҕөргөтүүлэрин тоҕута ытыалаан, суол солоон, араас түһүүлэри -тахсыылары мүлчү түһэн,атырдьах ыйын 23-р Маньчжурия хайаларын туораан Муданцзян куораты төгүрүйбүт тиһэх хабыр хапсыһыыларга, дьоппуоннар өлөргө уураахтаммыт камикадзелары киллэрбиттэрин, биһиги экипажпыт күүстээх уоту аһан, чугаһаппакка, тыыннаах орпуттарын билиэн ылбыттар. Ол түмүгэр элбэх сүтүк тахсыаҕын өрүһүйбүттэрэ. Бу хапсыһыыларга уһулуччу дьайыыларын иһин ,биэс билиэннэйдээх төннөн младшай техник-лейтенант Петр Егорович Спиридонов Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаланар. Аҕа дойду Улуу сэриитин уонна империалистическай Японияны утары икки сэрии кыттыылааҕа, кыайыы кынаттанан 1946 сыллаахха төрөөбүт дойдутугар Чурапчыга төннөн кэлэр.

Педагог

Икки уоттаах сэрии кыттыылааҕа, эдэркээн Петр Егорович эргиллэн кэлбит сылыттан үүнэр ыччаты иитиигэ улаханнык кыһаллан педагогическай айана саҕаланар. Ол курдук, Чурапчы оскуолатыгар наччалынай кылаас уонна физкултуура учууталынан икки бастакы сылын үлэлиир, онтон районо бирикээһинэн саҥа тутуллубут оскуолалаах Хатылыга ананар. Улахан уопуту бу оскуолаҕа бэйэтин билиитинэн, үөрэтэр дьоҕурунан, оҕолорго сөбүлэтэринэн ылан, 1957 сыллаахха оскуола-интэринээккэ старшай иитээччинэн ананар. Бу интэринээт, сэрии тулаайахтарыгар,кыаммат оҕолорго ананан аһыллар, уонна саҥа тэриллэринэн күүстээх үлэ муоһатын туппута. Урукку училище үөрэнэр, олорор корпустарын өрөмүөнэ,оҕолорго саҥа таҥаһы, орону, иһити-хомуоһу, үөрэнэр тээбириннэри булуу барыта ыраас илиистэн саҕаламмыта. Петр Егорович үлэлиир сылларыгар оҕону үөрэх программатынан үөрэтии таһынан, араас куруһуоктарынан, сиэксийэлэринэн, лааҕырдарынан хабан оҕо дэгиттэр буолуутугар болҕомто уурара. Бэйэтэ олус үчүгэйдик ыллыыра, үҥкүүлүүрэ, мандолинаҕа оонньуура, ол барыта ыччат дьон сүрэҕэр иҥэн махталларын аныыллара.

  Оччолорго125 оҕо бу интернат оскуолаҕа үөрэнэр, 17 учуутал,иитээччи, 20 техүлэһи үлэлииллэр эбит. Орон таҥаһа 3 төгүл уларыйар, аналлаах гардеробтар, тумбалар бааллар. Корпустартан көһө сылдьар вымпеллаах соцкүрэхтэһии тэриллэр. Үөрэх тээбиринэ, ас, таҥас барытын государство босхо хааччыйар.

1957-1963 с диэри үлэлээбит. Бу кэмнэр ииппит оҕолорун ахтыыларыгар:

Артемьев В.А.: Ол кэмҥэ лаампа уота суоҕа,чүмэчи сырдыгар дьарыктанарбыт. Иитээччибит Спиридонов Петр Егорович сотору кэминэн Ильич уота биһиэхэ даҕаны кэлиэ, оччоҕо оннооҕор утары истиэнэҕэ олорор сахсырҕаны бэлиэтии көрүөххүт диэн кэпсиирин сөҕө-махтайа кулгаахпыт муҥунан истэрбит. Күөх маай уонна Улуу Өктөөп чиэһигэр ыытыллар бырааһынньыктарга     П.Е.Спиридонов үөрэнээччилэрэ куруук инники сылдьарбыт.аҕа саастаах көлүөнэ дьоно астына көрөллөрө уонна туһалаах дьон тахсан эрэр эбит диэн сөҕөллөрө.                                                                                                        

Васильева А.И.: Саҥа таҥас, иһит – хомуос, мал-сал этэ. Кыра буолан хантан кэлбитин билбэт этибит. Кэлин билбиппит- ст.воспитатель П.Е.Спиридонов, эавхоз И.И.Чепалов элбэхтэ сүүрбүттэр.

Бырааттыы убай Семен, Еремей Литвинцевтэр балтылара Е.Е. Литвинцева ахтыытыттан:

«…Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр Петр Егорович Спиридонов диэн сэрииттэн “Кыһыл Сулус” уордьаннаах эдэр учуутал оҕолору үҥкүүгэ дьарыктаабыт, бэйэтэ байааҥҥа оонньуур, ыллыыр эбит. Үҥкүүлүүр оҕолор ортолоругар мин убайдарым эмиэ бааллара, кинилэргэ учууталлара элбэх араас омук үҥкүүлэрин үөрэппит, художественнай көрүүлэргэ куруук бастакы миэстэни ылбыттар…»

уонна да элбэх ахтыылар бу Петр Егорович чахчы да аҕа дойдуну көмүскээччи патриот быһыытынан даҕаны, аҕалыы амарах санаата, эдэрдии эйэҕэс майгыта барыта холбоһон , ииппит оҕолорун махталлара муҥура суох, уонна сүрүнэ олохторугар дьоһун миэстэлэрин булбуттара бу иитээччи үлэтин түмүгэ буоллаҕа.

Кытаанахтар биир дойдулаахпыт, иитээччи, бойобуой офицер, «Кыһыл Сулус » уордьан, Аҕа дойду Улуу сэриитин I истиэпэннээх уордьаннар кавалердара, «Германияны, Японияны Кыайыы иһин» мэтээллэр, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, иитээччи, учуутал, саабыс….Петр Егорович Спиридонов олоҕун быыһын Екатерина Гаврильевна нөҥүө сырдатан ыллыбыт.

Улуу Кыайыы 80 сылынан, Петрт Егорович бүгүн 100 сыллаах, биир үйэлээх үбүлүөйүнэн, кыыһыгар Анна Петровнаҕа, сиэннэригэр, аймах билэ бардьонугар истиҥ эҕэрдэбитин, дириҥ махталбытын этэбит. Сырдык киһи аата үйэлэргэ, ыччаттан ыччакка тиһиллэн истиҥ.

Ким да умнуллубат! Туох да умнуллубат!

Саҥа олох, 2020 сыл сэтинньи 13 күнүнээҕи, 2015-ыам ыйын 6 күнүнээҕи, бэйэтин тус ахтыытын 2020 сыл,кулун тутар 11 күнүнүээҕи нүөмэрдэригэр сиһилии ааҕыҥ

https://churlib.saha.muzkult.ru/KytanakhVOV