Кытанахская модельная библиотека

Муус устар 5 күнүгэр Булчут күнэ, онтон бастакы баскыһыанньата Аҕа, иккис баскыһыанньата Уол оҕо күннэрэ…

«Кытаанах нэһилиэгэ» тыа сирин түөлбэтин баһылыга Егор Николаевич Потапов: «Ил Ил Дархан 2017 сыл олунньу 6 күнүнээҕи ыйааҕынан муус устар 5 күнүн Булчут, бастакы баскыһыанньатын Аҕа уонна иккис баскыһыанньатын Уол оҕо күнүнэн биллэрбитэ. бу барыта уопсастыбаҕа уол оҕо -Аҕа оруолун күүһүрдүү, болҕомто ууруу уонна сүгүрүйүү бэлиэтинэн буолар. Онон ,бу бэлиэ күннэринэн биир дойдулаахтарбын — Кытаанаҕым нэһилиэгин бары күүстээх аҥардарын, Кытаанахтан төрүттээх бары эр дьоннорбутун, уол оҕолорбутун эҕэрдэлиибин. Баҕарабын олоххутугар Дабайыылары, туруккутугар Чэгиэн буолууну, дьиэ-кэргэҥҥитигэр Или-эйэни. Нэһилиэкпитигэр бултааһын кылаанынан, аҕа ууһунан , хайа баҕарар тыа сиригэр курдук, сайдыбыт сирэ буолар. Ол курдук аймаҕынан, ууһунан кустааһын, онтон балыкка нэһилиэгинэн буолар. Холобура, биһиги аҕабытынаан, убайбытынаан Чепалов Болуодьаны кытары бултуур, бултаһар этибит.Булка ыччаты, оҕону уһуйуу төрөппүттэн, аймах чугас дьонуттан саҕыллар. Манна Аҕа оруола, улахан киһи оруола булка оҕону, эдэр киһини иитииигэ бастакы улахан укулаат буолар. Бултааһын бу саха норуотугар сурукка тиһиллибэтэх, сокуоҥҥа ыйыллыбатах хаантан бэриллии, удьуор утумунан тарҕанар дьайыы буолар. Ол курдук, бүгүн, Булчут күнүнэ кадровай булчут Михаил Иванович Лазаревы киэн тутта ааттыыбын, элбэхтэ оройуон чемпиона ааты ылбыта, рекордсмена буолбута, уола Иван Михайлович аҕатыттан бэриллибит мындырынан Субуруускай аатынан уонна «Чурапчы » сопхуоска кадровай булчутунан үлэлии сылдьыбыта. Саха киһитэ бултаан-алтаан аһаан иитиллэр. Аҕа оруола оҕоҕо дьайыыта оччолорго олус күүстээх этэ. Уонна түмүкпэр, Кыайыы 80 сылынан, балыктан өллөнөн уоп-чаап диэбит сахалар буоларбытынан, балыктааһыны өрө туппут, нэһилиэгин дьонун-сэргэтин көмүс хатырыктааҕынан элбэхтэ күндүлээбит, Үлэ бэтэрээнэ, Кытаанах нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, “Кытаанах нэһилиэгин Ытык киһитэ” Владимир Семенович Новгородов төрөөбүтэ 90 сылынан, кини уола – аҕатын туйаҕын хатаран балыксыт Иннокентий Владимирович Новгородов 55,  СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Алексей Николаевич Пономарев 70 саастарынан «Кытаанах Куйуура 2025″ аһаҕас күрэххэ барыгытын ыҥырабыт»

Бүгүҥҥү рубрикаҕа, ытыктыыр биир дойдулаахпыт, СӨ Бочуоттаах землеустроителэ, Иван Михайлович Лазарев. Кини дуобакка спорт маастарыгар  кандидат, гиряҕа1разрядтаах, 1967 с үөрэнээччилэр икки ардыларыгар шашкаҕа 2-с призер, 1983 сыллаах Манчаары оонньууларын боруонса призера, «Урожай»ДСО үрүҥ көмүс, САССР боруонса призера, Дьокуускайга бэтэрээннэргэ гиря аһаҕас күрэҕэр 2-с миэстэлээх,учуутал идэлээх, учууталынан онтон өр сылларга олохтоох администрацияҕа 1989-1990 сельскэй совет председателинэн,1990-1993сс Госстрах агенынан, 1993 сылтан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар дылы землеустроителынан үлэлээбитэ. Мантан аллараа Иван Михайлович аҕатын туһунан олус иһирэх ахтыытын ааҕыҥ:

Эһэлээх эбэм, Иван Константинович Лазарев (1894) уонна Пелагея Лонгиновна Аммосова (1898), 1920 сыл диэки холбоһон, «Күүһү түмүү» холкуос үлэтинэн, булдунан, сүөһү көрөөччүнэн үлэлээн уонна бэйэлэрин чааһынай сүөһүлэрин көрөн олорбут сытыары сымнаҕас майгылаах тыа боростуой ыала этилэр. Ол холбоһор сылларыгар, кийиит сүктэн кэлиитигэр, турбут сэргэ Лэкээрийэ хотугулуу-арҕаа өттүгэр турара диэн аҕам, Лазарев Михаил Иванович, кэпсиирэ. Арҕаа сыыр эниэтигэр күөх көнө сир баарын Тараас сылгытын дала диэн ааттыыра.

Эбэбит Сылаҥ Булгунньахтааҕын аттыгар олорбут буолан нууччалыы малыыппалары билэр этэ. Аҕабыт оскуолаттан ыраах олорор буолан хойутаан үөрэммит. Сэрии мэһэйдээн начальнай оскуоланы эрэ бүтэрбит.

1942 сыл фрону балыгынан хааччыйыыга диэн Булуҥ оройуонугар көһөрүллүбүттэр. Бэстээххэ уһуннук хаайтаран күһүҥҥү хахсаат түүннэргэ аһаҕас халлааҥҥа хас да хоммуттар. Кэмниэ-кэнэҕэс борокуоттара кэлэн, хас да күн айаннаан Булуҥ оройуонун Күбэдьээн нэһилиэгин Чокуурапка диэн сирин булбуттара. Онон, «Күүһү түмүү», «Каганович» холкуос дьоно «Кыһыл табаһыт» диэн таба иитиитинэн уонна балыгынан ииттинэр эбэҥки холкуоһун кытта бииргэ үлэлиир буолбуттара. Кыстыкка бэлэмэ суох сиргэ тиийэннэр карточканан ас ситэ бэриллибэтиттэн сылтаан элбэх киһи өлбүтэ, хоргуйуу тахсыбыта. Дьон айманан, оройуонтан хамыыһыйа, быраас кэлэннэр, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ айдаан тахсан, дьэ нуорманан бурдук биэрэр буолбуттара.

Аҕам аах балык булдугар күүскэ үлэлээбиттэр. Үһүс сылларыгар Аллараа Араҥастаахха тиийэн, элбэх балыкка түбэһэн, үчүгэйдик бултаабыттар.

Балыктарын Быыкап Мыыс балыгын собуотугар туттаран, харчылаһаллар эбит. Маҕаһыын, бэкээринэ баар буоланнар: «Бурдук ас элбэҕиттэн биирдэ «молоорус» гына түспүппүт», — диэн аҕабыт кэпсиирэ. Никита Сергеевич Хрущев тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар, бурдугу дэлэтэр политикатын биһириирэ. «Аһы хаһааныахха наада. Үлэни хаһааммакка, бүтэрэн иһиллиэхтээх»,- диирэ.

1947 с. аҕам көһүүттэн этэҥҥэ эргиллэн, Чурапчы сельпотугар икки сыл рабочайынан үлэлээбитэ. Ол кэмҥэ 1949 с. ийэбин көрсөн ыал буолан Кытаанахха көһөн, Уһун Эбэнэн, Көчүктэйинэн, Ньэмньээйинэн сайылаан-кыстаан олорбуттара.

Аҕам бастаан, 1949 с., Буденнай аатынан холкуоска сүөһү  көрүүтүгэр, от тиэйээччинэн үлэлээбитэ. Кэлин, 1954 сылтан, Маленков совхоз тэриллэн, онно булчут буолан, нуорматын бэркэ толорбута. 1958-1962 сс. Ньээмньээйигэ кыһынын от тиэйээччинэн, сүөһүнү аһатааччынан, сайынын подсос сүөһүлэри, ньирэйдэри көрөөччүнэн үлэлээбитэ. 1962 с. пенсияҕа тахсыар диэри кадровай булчутунан, сайынын отчутунан үлэлээбитэ. 1969 с. КПСС чилиэнэ буолбута. Полумех звенону салайбыта. Кэлин, 1982 сылтан пенсияҕа тахсан баран пенсионердар звеноларын салайа сылдьыбыта.

Ийэм Аммосова Мария Николаевна Уус-Алдан Курбуһаҕыттан төрүттээх. Бииргэ төрөөбүттэр ахсыабыт. Дьоммут биһигини уонна эдьиийбит Вера Ивановна уолун Мишаны улаатыннаран, үөрэтэн олох киэҥ суолугар үктэннэрбиттэрэ.

Ийэлээх аҕабыт, сэбиэскэй кэмҥэ төрөөбүт дьон, коммунистическай идеологияҕа күүскэ иитиллэн дойдуларыгар бэриниилээхтэрэ, үлэни өрө туталлара. Холкуос үлэһиттэрэ, улахан төлөбүрэ суох үлэҕэ, сүөһү, сылгы көрүүтүгэр бокуойа суох үлэлииллэрэ. Биһигини эбэбит көрөрө. Уһун Эбэ балаҕаныгар, Көчүктэйгэ кыра дьиэҕэ дьукаахтардаах олорор этибит.

Көчүктэйгэ Коркин Илья Спиридонович, Коркин Алексей Николаевич, Местников Дмитрий Дмитриевичтаах, Лонгинов Иван Данилович ыаллаһа олорбуттара. Хотоннор хоту сыыр үрдүгэр уонна илин алаастан тахсыыга бааллара.

Бөрөлөр элбии сылдьыбыттара. Киэһэтин улуйуу бөҕө буолаллара. «Бөрө кэллэ»,- диэн оҕолор олус куттанарбыт. Улахан дьон оҕолор утуйбуттарын кэннэ, бөрө дьаатын бэлэмнииллэрэ. Бөрө бэлиэтээбит сылгыларын аҕалаллара. Элэмэсчик диэн атыыр үөрүн көмүскээн, тыыттарбатах диэн кэпсээн тарҕаммыта.

Миронов Николай Михайлович сибиинньэ аһын тиэйэ киирэрэ. Танда Барашковтарын күтүөттэрэ,  Аргунов, «Победа» массыынанан ааһара. Кыһын Килэҥкигэ үөрэнэр Оконешников Николай уонна Ермолаев Николай хайыһарынан ааһаллара. Күөлгэ киирэн, сайынын эһэбитинээн туу үтэрбит.

Петр Коркин кэллэҕинэ, муҥхалааһын буолара. Ньээмньээйигэ саҥа хотон тутуллан, аҕалаах эһэбит Хаҥыл үрдүгэр дьиэ маһа киллэрэн, туттаары гыммыттара. Ону суолу мэһэйдиэ диэн, билиҥҥи турар сиригэр көһөрөн, холкуос тутуутун биригээдэтинэн туттарбыттара.

Саҥа хотоҥҥо ийэбит ыанньыксытынан, аҕабыт кыһынын от тиэйээччинэн, сүөһүнү аһатааччынан, сайынын подсос сүөһүлэри, ньирэйдэри көрөөччүнэн үлэлээбиттэрэ. Аҕам ардыгар ыанньыксыты да солбуйан ылар биир тутаах үлэһит буолбута. Уонча атынан от тиэйэр, балбаах таһар ыарахан үлэни кыайа-хото үлэлээбитэ.

Биир-икки оҕуһунан Хардаҥҥа көһөн сайылыырбыт. Кэлин, баҕар, малы-салы эбии илдьэллэрэ дуу.  Сайылыкка үлэ хара баһаам – сайылык күрүөтэ, хааччахтар, тиэрбэстэр, титииктэр өрөмүөннэрэ. Сайылыкка оҕолор ньирэй көрсөн, ынах хомуйан, от оттоһон, сир астаан, улахан көмөлөөх этибит. Бастаан, эһэбитин кытта окко көмөлөһөн баран, эбэбитин кытта сир астыыр үгэстээхпит.

Эһэбитин кытта ытынан кус оҕолуур этибит. Кус элбэҕэ, саҥата сүрдээҕэ. Күөл үксэ халыҥ хомустааҕа, андаатар суоҕа. Ол оннугар күтэр олус элбэҕэ. Кэрбээччи диэн бултаталлара. Моҕотойдоон, күтэрдээн, маҕаһыыҥҥа илдьэн, харчыга туттарарбыт.

Бастакы куһу бултаабыппын өйдүүбүн. Аҕам Уйбаанчаҕа араанньы буолбут куһу ыттарбыта. Буулдьа тэйэрин, онон кутталлааҕын биллэрбитэ. Бэйэтэ сааскы кус кэмигэр Куталаахха, Хаҥылга сытара. Илии тутуурдаах буолара. Андыга Көчүктэйгэ, Лэкээрийэҕэ ыалларын кытта кыттыһан сытара, үчүгэй ытааччы буолара.

Мин бэһис кылаастан оскуола окко звенотугар, Костя өйүө таһааччынан, Миша алтыс кылаастан от оҕустарааччынан үлэлээбиппит. Звеноҕа кустааһын, куобахтааһын баара. Билиҥҥитээҕэр булда быдан элбэҕэ. Булт сүрүн ас буолара.

Көчүктэйгэ маҕаһыын, кулууп аһыллан, Ньээмньээйигэ дизель үлэлээн, ыал элбээн, учаастак сайдан испитэ. Аҕам манна сельсовет депутатын быһыытынан быһаччы үлэлэстэҕэ, кэлин райсовет депутатынан эмиэ үлэлээбитэ. Партия чилиэнэ, коммунист буолан, бары үлэҕэ көхтөөҕө. Сороҕор, үҥсүү киирдэҕинэ, дружинниктаан да ылаллара.

«Жить стало лучше, жить стало веселей» диэн эппит курдук кэм кэлэн испитэ, арыгы арааһа баар буолан испитэ. Ол кэмҥэ аҕам күн бокуойа суоҕа. Оҕолору Килэҥкигэ биир хостоох дьиэҕэ олордуу, кэпсэтии, таһыы, интернаакка киллэрэ сатааһын… икки оһохтоох улахан дьиэни мас-мастаан, сылытыы, чааһынай сүөһүнү көрүү, ону таһынан сүрүн үлэ. Ол иһин 1962 сылтан кадровай булчутунан үлэлээбитэ.

Бастаан, булт үксэ куобах, кырынаас, солоҥдо, тииҥ буоллаҕына, хайыһарынан сылдьаллар этэ. Кэлин, сүрүн булт – андаатар буолан, сыарҕалаах атынан сылдьаллара. Аҕам аттарын харыстаан, тиритиннэрбэккэ буола сатыыра. Хаардарын сарсыарда, киэһэ төннүөх иннинэ кырыатыы сылдьар үгэстээҕэ. Ат атаҕа мууһурдаҕына, айаннаан кэлэн баран, таҥаһынан баайан, мууһун ириэрэрэ. Тыһа быһыннаҕына, таҥас хахха баайара.  Түүн устата сэттэтэ-аҕыста саахтыыр гына аһатара. Далын, ырааска аһыахтаах диэн, ыраастык тутара. Сойутуутун, уулатыытын режимниирэ. Сыарҕатын үрдүгэр даҕаны, ылаҕын да, сыҥааҕын да үрдүгэр хаары олохсуппат курдук, тэбии, ыраастыы сылдьара. Элбэх тэрили, малы тиэммэккэ кыһаллара. Анньыы, күрдьэх, ойбон мээрэйдиир (туу тэбиир) мас, аҕыйах хапкаан, сүгэ тиэйэрин өйдүүбүн.

Аҕам саамай харыстыыра – анньыытын уһуга. Сыыһа туттубат буолан, туу тимирин таарыйбат буолара. Тууларын, ии тимирин, куорпуһун көннөрө сылдьара. «Куорпуһа кимистибит туу сыыстарыылаах буолар»,- диирэ. Туута араас кээмэйдээх да буоллар, хараҕынан көрдө да, онно оруобуна сөп түбэһэр төп-төгүрүк ойбону тэһэ охсоро. Хос-хос ороон, кэҥэппэтэ, туутун мууһурдубата. Ойбоно аллараанан арыый кэҥиирэ. Туута араас үрдүктээх, киэҥнээх буолан, угарга табыгастааҕа, биир сүрэхтээх, аллараанан ньаалбаан ааннаах. Фанеранан ойбонун сабан баран, киһи сөҕүөх курдук, тэбис-тэҥ халыҥнаах, ортотуттан тэҥ тэйиччилээх гына, тимир күрдьэҕинэн хаары көмөн кэбиһэрэ. Сороҕор, мэлийэрэ, үксүгэр бултуйара. Биир тууга элбэҕэ уон түөрт андаатары хаптарара. Андаатары ууттан таһаараат, көмүрүө хаарга эбэтэр күөл тааныгар инчэҕэй түүтүн куурдуллар. Элбэх киирдэҕинэ, андаатара көтөх буоллаҕына, сыгынньах илиигэ тымныы буолара.

Андаатар ууга киирэригэр күүскэ умсан киирэр уонна тыына элбэх эрдэҕинэ, ону-маны сэҥээрэр диэн, сир уйалаах сиргэ туутун сир уйаттан тэйиччи үтэрэ. Мууска уйатын бүтүн хааллара сатыыра. Үгүстэ сырыттыннар, ордубута тыыннаах хааллын диэн. Андаатар ахсаана аһылыгыттан тутулуктаах диэн ону харыстыы сатыыра.

Сааскы муус хайдыытыгар олохсуйбут андаатарга эрэ ыттанара. Атын кэмҥэ булт суолун тэпсэр диэн ыты батыһыннарбата.

Тириини таҥастааһыҥҥа ийэбиниин иккиэн үлэлииллэрэ. Хатарарга, арыытын оботторорго, пресстииргэ ньымалардааҕа.

Уһун сылларга бултаабыт буолан, сайын муус тоҥуута тыынын маҥаннарынан, иннинээҕи кэмҥэ бултаабытынан, барытын сылыктыы сылдьара. Онон, тээтэҥнээбэккэ, туутун уга охсоро. Тэҥ туулаах күөлү икки өттүнэн бардахпытына, урут бүтэн сыарҕатын тэбии, сахсыйа турар буолара.

Ол саҕанааҕы түүлээхситтэр куобаҕы, тииҥи, кырынааһы, солоҥдону уонна бэдэри бултаһаллара. Киис, саһыл ыраахтааҕы кэмигэр сир нолуогун төлөөһүҥҥэ наһаа туттуллан, сэдэх этэ. Аҕам, удьуор булчут буолан, бу кыыллары мохсуонан, хандаанан, хапкаанынан, чааркаанынан бултааһыҥҥа үөрэхтээҕэ.

Аһыылаах кыыл аҕыйаан, уһун кэмҥэ өлгөмнүк бултаммыт куобах тириитэ, кыра да буоллар, сыанаҕа туттарыллар түүлээх быһыытынан, таҥнар таҥас быһыытынан, этэ ас быһыытынан туттуллара.

Аҕатыттан хаалбыт икки уһун хандаа быһыттааҕа. Хаҥас үрүйэҕэ уонна Бээккэ арҕаа өттүгэр. Ньээмньээйи тумустарыгар уончалаах ааннаах уонна Хардаҥынан, Сөкүнэн, Уһун Үрүйэнэн биирдиилээн хандаалааҕа.

Хандаатын хатырыгын хоҥнорон, үйэтин уһатара. Токоотун хатыҥынан оҥороро. Туһаҕын үчүгэйдик көннөрөн, иитин тэбис-тэҥ оҥороро. Кырыарбатыгар үтүлүгү туттара, ардыгар.

Хапкааны салфетканан сабан баран, хаарынан көмөрө. Мэҥиэни аҕыйахта туттара. Суоллаан, тэйиччи тиийэн, талан, бэйэтин суолун-ииһин уларытан, тиитинэн, талаҕынан күлүктэтэн, от-мас хаарын түһэрбэккэ кыһаллара. Чугаһыгар суолун көмөрө.

Киһи хаардыырыгар хапкаана ханан сытарын быһаарбат этэ. Сылга 60 тиийэ солоҥдону, элбэх кырынааһы, тииҥи ылара. Күһүн тииҥнээх дьылга хааман, күн хайдаҕыттан, ханна олоруохтаахтарын билэн хаамара. Солоҥдо, кырынаас суолун сатаан арааран көрөр дьоҕурунан эргийэр кэмин чопчутук билэрэ. Андаатар булдун бастатар буолан, күндү түүлээҕи наһаа эккирэтиспэтэ. Учаастак эр дьонун түмэн, күһүн быстах салайан куобахтыыра. Ыстаан муҥханы илиминэн салҕаан, кыратык муус аннынан муҥхалыыра. Ити булт көрүҥнэригэр наһаа үлүһүйбэтэ.

Мас да от да үлэтигэр ыксаллаахтык үлэлиирэ. Табахтаабат буолан, сынньаммакка, үлэлии сатыыра. От кырыымчык кэмигэр күһүн ходуу ходуйара. Ходуу ото – бу иккис суортаах от буолар, сүөһү үчүгэйдик сиир диирэ.

«Күрдьэх» диэн топонимы сааскы быстарыкка урукку дьон саас хаары күрдьэн, сүөһүлэрин аһатар маардаах, күөллээх сирдэрэ диирэ. Онон, былыргы дьон сайын эрэ оттообокко, баайбыт хомустарын күһүн хомуйан, ходуу ходуйан, саас хаары хаһыйан, саха ынаҕын иитэллэрэ. Быһа түһэрбэккэ күһүнүн күүскэ аһыахтаах, саас маһы да кирэн туруо дииллэрэ диирэ. Бу эмиэ саха боруодата сүөһүгэ сыһыаннаах.

Аттара сымнаҕас буолааччылар. Харыстаан, ыксаппакка сылдьара. Биирдэ сайын Уоһарап уонна Сөкү икки ардыгар улахан омуннаах ардахха түбэспитин эппитэ. «Саппыкыбын үстэ сүөкээтим, төргүү тирбэҕэм үстэ быһынна. Инньэ гынан, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан айан диэбиккэ дылы, наар хаамтаран кэллим», — диэбитэ. Инчэҕэй тирбэҕэ сахсыйыыга синньээн-уһаан баран, быһа баран хаалааччы. Ол иһин «быа синньигэһинэн быстар» диэн буоллаҕа.

Хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи иитэн, булду бултаан, дьиэни-уоту туттан, дьону кытта сатаан биир тылы булан, оччотооҕу салайар баартыйаҕа киирэн, нэһилиэгэр, оройуонугар депутаттаан, ВДНХ кыттан, үрүҥ көмүс мэтээллэнэн, хас да пятилетка кыайыылааҕа буолан, ударниктаан, уордьаннанан-мэтээллэнэн, элбэх оҕону иитэн, үөрэттэрэн, сиэннэрин көрсөн, кыра үөрэхтээх тыа сирин боростуой олохтооҕун олоҕун толору олорон аастаҕа.

Лазарев И.М.

Мантан аллараа , оонньоммотох оҕо саастаах Михаил Иванович Лазарев бэйэтин ахтыытын билсиҥ:

Лазарев Михаил Иванович ахтыыта

1927 с. тохсунньу 15 күнүгэр Кытаанах нэһилиэгэр Баайаҕа үрэҕин тардыытыгар Лэкээрийэ диэн алааска төрөөбүтүм.

Аҕам — холкуостаах, кыһын бултуур, сайынын окко үлэлиирэ. Кадровай идэтийбит булчут буолан, куобах, саһыл, солоҥдо, кырынаас, тииҥ өттүк харалаах кэлэн, холкуоска улаханнык көмөлөспүтэ. Сымнаҕас майгылаах, күлэр-оонньуур, элбэх саҥалаах киһи этэ. Дьон тэҥинэн олорбуппут.

Биирдэ улаатан эрдэхпинэ, батыһыннара сылдьан, бултуурга үөрэппитэ. Ол курдук аан бастакы булдум куобах этэ. Онтон улам улар, кус бултаан дьоммун элбэхтэ үөрдүбүтүм.

Ийэм холкуоска сүөһү көрөн күнүн барыыра. Үөрэҕэ суох, сымнаҕас майгылаах, киэҥ көҕүстээх, аҕыйах саҥалааҕа. 85 сааһыгар диэри олорбута. Таҥас тигэн, бурдугу куурдан-хатаран, мээккэ оҥорон, суорунаҕа бурдук тардан үлэтэ хара баһаам этэ. Буойарыгар, куруук буоларыныы: “Аньыы”,- диэн тылынан үтүөҕэ үөрэтэрэ-такайара. Таҥараҕа итэҕэйэр этэ. Кэлин кистээн сэбиэскэй кэмҥэ мэлииппэ ааҕара.

Бииргэ төрөөбут эдьиийим, Вера Ивановна, бастакы кэргэнэ Макаров Мэхээлэ диэн этэ. Киниттэн үс оҕолоох. Кэлин Кривошапкин Дьөгүөр диэн Болтоҥо киһитигэр эргэ барбыта. Ыал саамай улахан оҕото буолан, ийэтигэр дьиэ ис-тас үлэтигэр илии-атах буолан көмөлөһөрө. Аҕатын батан элбэх саҥалааҕа. Көһүү кэмигэр атын нэһилиэккэ олорор буолан көскө барбатаҕа.

Балтым Степанида Ивановна кэргэнэ Карпов Гаврил диэн.  Алта оҕолоохтор.  Балтым остолобуойга отучча сыл поварынан үтүө суобастаахтык үлэлээн, пенсияҕа тахсыбыта. Ветераннар хордарын уонна түмсүүлэрин көхтөөх кыттааччыта. Россия потребкооперациятын туйгуна.

Кыра балтым Татьяна Ивановна көһөрүү кэмигэр үөрэнэ илик быыкаа оҕо этэ.  Кэлин Ортоюков Ньукулай диэн киһиэхэ эргэ барбыта. Киниттэн икки уол, икки кыыс оҕолоох. Үтүө суобастаахтык пенсияҕа тахсыар дылы промкомбинакка малярынан үлэлээбитэ. “Ветеран труда” мэтээллээх, холку-сымнаҕас, кыыһырар диэни билбэт элэккэй майгылаах.

1939 с. Кытаанах оскуолатын үһүс кылааһын үөрэнэн бүтэрбитим. Салгыы үөрэммэккэ, 12 сааспыттан холкуоска оҕус сиэтэр, от оттоһор, мас мастаһар буолбутум. 1939 сылтан саҕалаан Чурапчы оройуонугар сут-кураан дьыллар үүммүттэрэ, аһыҥа туран барбыта.

1941 с. Чурапчыга сут-кураан сатыылаан, от-бурдук үүммэт буолбута. Алдан өрүс бэтэрээ кытылыгар тиийэн оттуурга күһэллибиппит. Кыһын от сии диэн Кириэс Халдьаайыга тахсан, холкуос сүөһүтүн көрөн кыстаабыппыт. Сыл тахсан баран, ыам ыйын бүтүүтэ, бэс ыйыгар дойдубутугар киирбиппит.

1941 сыллаахха мунньах, митинг оҥорон, сэрии кэлбитин, онно бэлэм буоларга этэллэр. Ханнык баҕар киһи үлэттэн куотунуо суохтаах. Туох баар түүһээни төлүөхтээх.

Холкуостаахтар түһэр былааны толороору сырабытын-сылбабытын аахсыбакка улэлиирбит. Эдэр сэниэлээх дьоммут сэриигэ баран, үксэ оҕо-кырдьаҕас үлэлии хаалбыта. Биригэдьиирдэр тугу этэллэринэн, үлэлиирбит.

Сотору-сотору ким эрэ военкоматтан бэбиэскэ туппутун истэрбит. Тастыҥ убайбар Гаврил Антоновичка эмиэ итинник ис хоһоонноох: «Чурапчыга икки хонугунан баар буолаҕын»- диэн илдьит кэлбитэ. Кини Ленинграды босхолуур кыргыһыыга сэриилэһэ сылдьан, бааһыран, балыыһаҕа сытан эмтэммитэ. Үтүөрбүтүн кэннэ, убайбын урукку чааһыттан атын сиргэ ыыппыттара. Онтон ыла киниттэн сурук кэлбэтэҕэ… Кэлин саныыбын: сэрии бастакы сылларыгар ыҥырыллыбыт биир дойдулаахтарбыттан тыыннаах эргиллибит суоҕун кэриэтэ…

1942 сыл атырдьах ыйыгар холкуоспут салайааччыта мунньахха дьону түмэн, хоту балык булдугар биһиги “Күүһү түмүү” холкуоһу ыытар дьаһал кэлбитин туһунан эттэ. Маһынан көйөн, тэлиэгэ оҥостон ыраах айаҥҥа тэриммиппит.  Күһүн, балаҕан ыйыгар бэрт өр айаннаан Аллараа Бэстээҕи булбуппут. Борокуот хас да күнү супту кэтэһиннэрэн баран кэлбитэ. Борокуокка быттаахтар диэн таҥастарбытын ыһаардан киллэрэллэрэ. Дьон-сүөһү аймалҕанын быыһыгар арай тыал супту охсубат, мас эрдиилээх борокуот туох да биир сиргэ курдук лаҕыйар этэ… Бэрт өр айаннаан, Булуҥ оройуонун Күбэдьээн нэһилиэгин Чокуурапка диэн сиригэр биһигини, «Күүһү түмүү», «Каганович» холкуос дьонун, «Кыһыл табаһыт» диэн таба иитиитинэн уонна балыгынан ииттинэр эбэҥки холкуоһугар түһэрбиттэрэ. Бастакы күммүтүгэр, кэлиэхтэрэ диэн билбэккэ олорбут буолан дуу, үрдэ аһаҕас, ортотугар холумтаннаах, сайынын олоруохха сөптөөх холомо дьиэлэргэ олохтообуттара. Тымныыта сүрдээх этэ. Бэйэлэрэ тордоххо олороллоро, сорох ыал мас дьиэҕэ кыстыыра. Чокуурапка түөрт кылаастаах оскуолалааҕа, маҕаһыын, кэнсэлээрийэ, тойоттор үлэлиир дьиэлэрэ баара. Маҥнай кэллэхпит утаа, фрону хааччыйар туһугар кыһынын муус аннынан илимнээн, сайынын өрүскэ муҥхалаан балай да элбэх балыгы туттарбыппыт.

Олохтоох дьаһалта көһөн тиийбит дьоҥҥо тоҥуйдук сыһыаннаспыта. Тиийдэхпит күһүн карточкабытын сарбыйан, дууһаҕа көрүллэри толору биэрбэккэ, хоргуйуу, дьон өлүүтэ тахсыбыта. Дьон айманан, оройуонтан хамыыһыйа, быраас кэлэн, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ айдаан тахсан, дьэ нуорманан бурдук биэрэр буолбуттара.

Биирдии киилэ балыгы ылаары тымныыны-куйааһы, сылайары-эстэри аахсыбакка балык булдугар оройбутунан түспүппүт. Ити кэмҥэ Михаил Павлов диэн эдэрчи киһи балыктыыр звенотугар сылдьан нуормабын аһара толорон бэрт үчүгэйдик үлэлээбитим.

Кэлин балык аҕыйаан, үһүс сылбытыгар, «Аллараа Араҥастаах» диэн муора тостуутун чугаһыгар элбэх бөдөҥ балыктаах сир көстөн, үс  олохтоох эбэҥкини кытта көһүүгэ кэлбит дьон онно көспүппүт. Муораҕа финнэр, литовецтар, сахалар, эбэҥкилэр, хаайыылаахтар балыктыыллара. Балаҕан курдук киэҥ бараак дьиэлэргэ дьукаахтаһан олорбуппут.

Биригээдэҕэ хара сарсыардаттан биир кун өрөөбөккө үлэлиирбит. Сайынын муҥхалаан, кыһынын илимнээн балыкпытын Быыкап Мыыс собуотугар туттарарбыт. Нуорма диэн суоҕа, бултаабыт балыккын ыйатан, харчынан ылаҕын. Маҕаһыын, бэкээринэ, бурдук ас дэлэй буолан саҥа сирбитин олус диэн сөбүлээбиппит

Булуҥҥа барыта биэс сыл балыктаан баран, күһүн балаҕан ыйыгар Танда-Бахсы дьонун кытта борокуотунан таас чоҕу тиэйэн иһэр баарсаларыгар олорсон, Өлүөнэ өрүһү өкчөйөн, бэрт өр айаннаан Аллараа Бэстээх биэрэгин булбуппут.

1947 с. Чурапчыга көһөн кэлээт, алтынньы ыйтан Чурапчы сельпотун рабочайынан үлэлээбитим.

1949 с. дойдубар Кытаанахха Буденнай аатынан холкуоска киирэн сүөһү  көрүүтүгэр, от тиэйээччинэн үлэлээбитим. Сайын окко үлэлээбитим,  подсос сүөһүтүн көрбүтүм.

1954 с. “Маленков” холкуоска булчут буолан, нуормабын аһара толорбутум .

1958-1962 сс. Ньээмньээйигэ фермаҕа кыһынын от тиэйиитигэр, сүөһүнү аһатыыга, сайынын подсос сүөһүлэри, ньирэйдэри көрүүгэ-истиигэ үлэлээбитим.

1962 с. маҥнай холкуоска, кэлин сопхуоска 1982 с. пенсияҕа тахсыахпар диэри кадровай булчутунан үлэлээбитим.

1969 с. КПСС чилиэнэ буолбутум.

Үчүгэй таһаарыылаах үлэм иһин “Знак почета №1212981 от 13 марта 1981 года” уордьанынан, “Ударник IX-X-XI IX-X-XI пятилеток от 19 января 1980 года”, “Ударник Коммунист труда от 10 января 1962 года”, “Почетная Грамота Президиума Верховного Совета ЯАССР от 16 июня 1972 года” уонна да атын бочуоттаах наҕараадалары ылбытым. Москваҕа тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттыбытым. Үрүҥ көмүс мэтээллээхпин.

Кэргэммин Мария Николаевнаны сэрии бүппүтүн кэннэ Чурапчыга икки сыл үлэлээн баран көрсүбүтүм. Кинилиин ыал буолан, дойдубар кэлэн, өр кэмҥэ үлэлээбиппит. Түөрт уол, түөрт кыыс оҕолонон, саха ыалын сиэринэн, хороҕор муостааҕы хотоҥҥо  тутан, сыспай сиэллээҕи сыһыыга иитэн олорбуппут. Сайынын дьиэ кэргэнинэн Ньээмньээйигэ сайылаан, от үлэтигэр түһэн, кыһынын тыаҕа туһах иитэн, андаатардаан, сүөһүбүтүн иитэн олорбут сылларбытын олус күндүтүк саныыбын. Оҕолор билигин үтүө, үлэһит дьон буола улаатан, Кытаанахха, Мындаҕаайыга, Чурапчыга, Аммаҕа, Дьокуускайга дьоһун-мааны ыал буолан олороллор.