Кытанахская модельная библиотека

 Кыайыы хоруонньуката

(Аҕа дойду улуу сэриитин бэлиэ түгэннэрэ)

   Саҥа олох 30күнэ, 2019 сыл

Семен Жендринскэй

1941 СЫЛ

  Бэс ыйын 22 күнэ. Халлаан сырдыыта, ньиэмэс сэриитэ, сэрэтиитэ суох Сэбиэскэй Сойууска саба түспүтэ.

   Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. Бэс ыйын 22 күнэ. Брест кириэппэһи дьоруойдуу көмөүскээһин саҕаламмыта. Бу кыргыһыы устуоруйаҕа сэрии саҕаланыытын биир алдьархайдаах, ол эрэн хорсун быһыы, күүстээх утарылаһыы символын быһыытынан киирбитэ. От ыйын 3 күнэ. Бу күн Иосиф Виссарионович Сталин, өстөөххө быһаарыылаах утарсыыны оҥорор туһунан иһитиннэриитэ дойду араадьыйатыгар иһиллибитэ. Атырдьах ыйын 30 күнэ. Сэбиэскзй аармыйа бастакы ситиһиилээх кимэн киириитэ саҕаламмыта, Ельня куорат босхоломмута. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Сэбиэскэй аармыйа ситиһиилэрэ бу куораттан саҕаламмьгга диэн ааҕыллар. Сэтинньи 7 күнэ. Кыһыл болуоссакка байыаннай параат тэриллибитэ, онтон саллааттар тута фроҥҥа барбыттара. Фронт лиинийэтигэр диэри баара-суоҕа уонунан биэрэстэ хаалбыта. Ахсынньы 5 күнэ. Москва куорат анныгар сэбиэскзй сэриилэр киэҥ — хабааннаах кимэн киириилэрэ саҕаламмыта. Ити түмүгэр өстөөх, Москва куораттан 150-400 биэрэстэ ыраах үтүрүллүбүтэ, 50 ньиэмэс дивизията үлтүрүллүбүтэ.

1942 СЫЛ

   Ыам ыйын 20 күнэ. Аҕа дойду сэриитин бастакы уордьана бигэргэммитэ, Сэбиэскэй кэм ити кэминээҕи бастакы наҕараадата этэ. Бэс ыйын 11 күнэ. Вашингтон куоракка СССР уонна АХШ икки ардыгар бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүү сөбүлэҥин  баттаспыттара. Ол түмүэр көрүллүбүт тиэхиньикэлэр, ас-үөл Сэбиэскзй аармыйаны күүскэ өйөөбүттэрэ. От ыйын 28 күнэ. «Кэннин диэки хардыылаама!» («Ни шагу назад!») ССРС оборуонатын наркома Иосиф Сталин 227 нүөмэрдээх бирикээһэ тахсар. Балаьан ыйын 9 күнэ. Белоруссия штабын бартыһааннар хамсааһыннара тэриллэр. Бартыһааннар өстөөҕү cyohapapra төһүү күүс буолбуттара.

1943 СЫЛ

    Олунньу 2 күнэ. Устуоруйаҕа саамай улахан хаан тохтуулаах Сталинград куорат иһин кыргыһыы түмүктэнэр. Өстөөх 330 тыһыынча бөлөҕө суох оҥоһуллубута. Сэрии тутаах күннэрэ үүммүттэрэ. От ыйын 12 күнэ. Устуоруйаҕа саамай элбэх таанка киирсиилээх кыргыһыы Прохоровка анныгар буолбута. Бу түгэн Курскай кыргыһыы тутаах кэминэн буолбута, итиэннэ стратегия Сэбиэскзй аармыйа өттүгэр көспүтэ. Атырдьах ыйын 5 күнэ. Орел уонна Белгород куорат босхоломмуттара. Москва куоракка бастакы артиллерийскай салюту ыппыттара. Кыһыл аармыйа арҕаа күүскэ кимэн киирбитэ. Балаҕан ыйын 25 күнэ. Смоленскай куорат босхолонор. Ситиһиилээх кыргыһыылар түмүктэригэр өстөөх 200-205 биэрэстэ арҕаа үүрүллэн, ньиэмэс сэрииһиттэрэ Белоруссия уонна Прибалтика кыраныыссатыттан барарга күһэллибиттэрэ. Сэтинньи 6 күнэ. Киев куорат босхолонор. Днепр иһин кыргыһыыга сэбиэскзй аармыйа өстөөҕү утары кыргыһыыга бэйэтин кыаҕын өссө күүһүрдүбүтэ. Ити түмүгэр Румыния, Польша ону ааһан Германияҕа тахсар суолун соломмута. Ахсынньы 1 күнэ. Тегеран куоракка И.Сталин. Ф.Рузвельт, У. Черчилль кыттыылаах кэмпириэнсийэ түмүктэммитэ. Арҕаа Европаҕа «иккис фрону» арыйарга быһаарыныы ылыныллыбыта.

1944 СЫЛ

Тохсунньу 27 күнэ. Ленинград куорат блокадата толору уһуллубута. дойду Улуу сэриитин саамай уһун, кырыктаах төгүрүтүллүүтэ түмүктэммитэ. Ыам ыйын 9 күнэ. Хара муоратааҕы флот кылаабынай байыаннай баазата турар Севастополь куорат босхолонор. Yc күн буолан баран Крым арыыта бүтүннүүтэ босхоломмута. От ыйын 3 күнэ. «Багратион» операция түмүгэр Минскэй куорат босхолонор. Бу даата Белоруссия өрөспүүбүлүкэтигэр тутулуга суох буолуу күнүнэн бзлиэтэнэр. Алтынньы 20 күнэ. Уопсай кимэн киирии операциятын түмүгэр, сэбиэскзй сэриилэр Югославия норуодунай босхолуур аармыйатын кытары кыттыһан Белград куораты босхолообуттара.

1945 СЫЛ

   Тохсунньу 17 күнэ. Варшава куорат босхоломмута. Инньэ гынан Висло-Одерскай операция бастакы түһүмэҕэ ситиһиилээхтик түмүктэммитэ. Олунньу ыйын 4-11 күннэрэ. Ялтинскай кэмпириэнсийэ тэриллэр. СССР АХШ. Великобритания лидердэрэ сэрии кзнниттэн буолар зйэлээх бэрээдэк тула кэпсэтиини ыыппыттара. Олунньу ыйын 13 күнэ. Будапешт куораты босхолууллар. Ити түмүгэр сэбиэскзй аармыйа Чехословакия уонна Австрия хайысхатыгар тахсар кыаҕа үөскээбитэ. Муус устар 9 күнэ. Сэбиэскэй сэриилэр Иликьги Пруссия киинэ Кенигсберг куорат-кириэппэһи штурмалаан ылаллар. Билигин Калининград куорат буолан турар. Муус устар 13 күнэ. Вена куорат босхолонор. Сэбиэскэй сэриилэр Германия соҕуруу өттүгэр тахсаллар. Муус устар 25 күнэ. Эльба өрүскэ өстөөҕү утары сэбиэскэй уонна америка саллааттара холбоһуктаах, устуоруйаҕа биир өйдөнөн хаалар ураты кыргыһыы буолбута. Ыам ыйын 2 күнэ. Сэбиэскэй аармыйа Германия столицатын штурмалыыр. Берлин урусхалламмыта. Ыам ыйын 9 күнэ Прага куорат босхоломмута. Өстөөх күүстээх бүтэһик бөлөҕүн үлтүрүтүү буолар. Ыам ыйын 9 күнэ. Кыайыы күнэ! Германияны эргийбэттии капитуляциялыыр акт баттаммыта.