Дорообо, сайын
Кытаанахха, самаан сайыны көрсө, ыам ыйын 20 күнүгэр бэрт сэргэх тэрээһин ыытылынна. Сарсыардаттан «Үрүҥ Үйэн» Дьахтар Сүбэтэ (председатель Гоголева К.Н.)»Ньукуолун бэлэҕэ» аахсыйа тэрийэн, «Кытаанах Баллы» эр дьон түмсүүтэ (салайааччы Собакин А.С)кус биэрэн, нэһилиэкпит пенсионердара (салайааччы Парфенова М.П.) алаадьы оҥорон, аҕа баһылыкпыт Егор Николаевич бэйэтинэн массыынанан таһан, алаадьылаах кустарын 20-тэн тахса ыалга түҥэтэн үөрүү-көтүү «настарыанньаттан» күммүт саҕаланна.
Бүгүҥҥү тэрээһин сүрүн соругунан, Чурапчыга дьахталлара 1 спартакиадалара буолбута 60, сүүрүүгэ дьахталларга оройуон хас да төгүллээх чемпиона, Саха АССР призера, Үлэ, Тыыл бэтэрээнэ, Көһөрүллүү кыттыылааҕа, биир дойдулаахпыт Прасковья Иннокентьевна Кривошапкина — Кытыгырас Боккуойа төрөөбүтэ 110 сылларыгар аналлаах «Дьахталлар спартакиадалара» ыытылынна. Көлүөнэнэн «көрдөөх эстафетаҕа» оскуола кыргыттара 1 миэстэ, 2 миэстэҕэ 36 саастарыттан үөһэ «Сырыылаах кыргыттар» хамаандалара, 3 миэстэҕэ «Эдэр ыччат» кыргыттара таҕыстылар. Кыайыыга дьулуурдарын иһин, бэтэрээн кыргыттар хамаандалара «Дьулуур»анал ааты ыллыллар. Минньигэс бириистэри туттарда «Кытаанах нэһилиэгэ» МТ баһылыгын солбуйааччыта Е.И.Скрябина (спонсор «Кытаанах нэһилиэгэ» МТ, баһылык Е.Н.Потапов). «Кытыгырас Боккуойа бирииһигэр» диэн, бэйэтэ сүүрбүт 800 м дистанциятыгар биирдиилээн бастыыр иһин илин-кэлин түсүһүү түмүгэр кыайыылааҕынан Ольга Яковлева тахсан 10000 тыһ.солк, иккис миэстэҕэ Мария Пономарева тахсан 7000 тыһ.солк., үһүскэ Ольга Собакина 6 000 тыһ.солк уу харчынан Кытыгырас Боккуойа аймахтарыттан бириистэри туттулар. Бу түһүмэххэ спонсордар: Кытыгырас Боккуойа сиэнэ Прасковья Петровна Константинова, сиэн кийиитэ Сардана Ивановна Егорова, балтылара үс бииргэ төрөөбүт кыргыттар Анастасия, Анна Гаврильевна Ноевалар, Вера Гаврильевна Дьячковская, сиэн балта Лидия Гаврильевна Оконешникова, Амматтан, Намтан, Чурапчыттан, Кытаанахтан Татыына удьуордара, Дьячковскайдар сыдьааннара уонна кинилэр дьиэ -кэргэттэрэ, Кытаанахха олорор Болтоҥоттон кийииттэр. Онон бары кыттыбыт аймахтарыгар, биир дойдулаахтарбытыгар, күрэххэ кыттыбыт, күрэҕи тэрийсибит , ыытыспыт бары тэрилтэ салайааччыларыгар , сүрүн судьуйа Алексей Николаевич Терютиҥҥа барҕа махталбытын тиэрдэбит.
Кытыгырас Боккуойа диэн кимий?
Кривошапкина Прасковья Иннокентьевна – Кытыгырас Боккуойа
Тыыл, үлэ бэтэрээнэ, көһөрүллүү кыттыылааҕа, «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин», «Үлэ бэтэрээнэ» мэтээллэр, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун, оройуон, колхуос Бочуотунай грамоталар, Махтал суруктар хаһаайкалара, 1934-39с. оройуон спартакиадаларын чемпиона, дьахталлартан бастакынан нэһилиэгин, оройуонун аатырдыбыт, Прасковья Иннокентьевна Кривошапкина -Кытыгырас Боккуойа, 1914 сыллаахха, Манчаарылаах диэн алааска Гордеев Степан уонна Анастасия диэн ыалга төрөөбүт. Ийэтэ Анастасия Егоровна 18-та оҕоломмутуттан атаҕар турбут 8 оҕо эбит. Дьоно элбэх оҕолоох буоланнар, Боккуойаны таайыгар Митрофанов Иннокентийдаахха ииттэрэ биэрбиттэр. Ииппит дьоно Боккуойаны иитэннэр икки кыыс оҕоломмуттар.
Кытаанахха бастакы тэриллибит ТЗОС-ка 12 сааһыттан оҕус сиэтиитигэр, сайын окко, бурдукка, кэлин колхозка сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбит.Дьоно «Күүһү Түмүү» холкуоска 1932 сыллаахха киирбиттэр. Боккуойа оҕо сылдьан ырыанан анньа сылдьарын иһин Ырыа Кыыс, кэлин биллэр- көстөр быһый буолбутугар Кытыгырас Боккуойа диэн дьоно- сэргэтэ таптал ааты иҥэрбит.
Сааһын ситиитэ ыала Миитэрэй Андреев суорумньулаан, 1939 сыл, атырдьах ыйын 29 күнүгэр, Болтоҥо Кындалыгар «Байылыат» колхуос, (кэлин 1942 сыллаахха «Кыым» диэн буолбута) чилиэнигэр, Кривошапкин Роман Афанасьевичка кэргэн тахсан сүктэн барбыт. Арамаана ийэлээх-аҕалаах, эдьиийдээх, балыстаах буолан бэрт ыалга түбэспитим диэн ахтан кэпсиирэ үһү Боккуойа. Кыыстаах уол оҕону төрөппүт. 1940 сыллаахха бастакы оҕолоро Дуня төрүүр, 1941 сыллаахха ыһыахха киирэн сүүрэ сырыттаҕына Сэрии диэн суоһар илдьит кэлбитэАрамаана колхозка бухгалтер эбит, бэрткэ тапсан, сөбүлэһэн олорбуттар. Арамаана бу сыл атырдьах ыйыгар 10 күнгэр сэриигэ аттанар, онтон төннүбэт… оһоҕостоох хаалбыт ийэ кулун тутар ыйга уолун төрөтөр, аҕатын аатынан Арамаан диэн ааттыыр. Кэргэнэ Арамаан бэйэтин кыанар, ыһыахтарга тустан күрэхтэһэр киһи эбитэрии иннинэ ыччаттары ГТО нуорматын туттарарга бэлэмнээбит.
Парасковья Иннокентьевна Кривошапкина (Кытыгырас Боккуойа) — колхозтаах, совхоз рабочайа дьахтар. Эдэригэр аҥардас хаалбыт ийэ кырыымчык, кыһалҕалаах олоҕун, төрөппүт оҕону сүтэрии кыһалҕатын билбэхтээбит киһи. Ону барытын кэрэҕэ тардыһар ыра санаатынан сабыта охсон, ырыанан анньа, сүүрэн-көтөн элэстэнэн, үлэлээн-хамсаан бурҕачытар киһини уҥуор оттото ыыталлар.
Кини курдук сылбырҕа, кыайыгас-хотугас дьону колхоз, совхоз саамай кыайтарбатаҕы, саамай ыараханы тоҕо солуур тоҥ күөн оҥосторо. Боккуойа кыһыҥҥы бытархай тымныыларга тиэйбит отун ыга балтарыктаан мадьарыспыт, мас кэрдэн бачырҕаппыт, түҥ- үрэхтэр түгэхтэригэр тиийэ күҥҥэ иккилии сүүс сахалыы балтархай бугуллары туруоран бурҕаҥнаппыт, Кэбээйигэ көһөрүүгэ сылдьан силлиэлээх-буурҕалаах хоту дойду күөллэрин халыҥ мууһун анньан күрдүргэппит, чардаат мууһун эр киһилии туттан-хаптан эспэхтээбит бэйэтэ, оччотооҕу кэм дьахталларын курдук төһөлөөх эрэйи эҥэринэн тэлбитин, бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ, мин бастакы учууталым, дириҥник ытыктыыр учууталым, Прасковья Иннокентьевна кыыһа Анастасия Николаевна Егорова, 2021 сыллаахха суруйбут ахтыытыттан:
«1942 сыллаахха от үүммэккэ уоллаах кыыһын детсадка хаалларан баран үрэх уҥуор оттоһо барбыт. Кэлбитэ, уола ыалдьыбыт аҕай. Чурапчыга киллэрэн балыыһааҕ көрдөрбүтүгэр: «Кэбээйигэ чугас сиргэ барар эбиккит, онон бу эми иһэрдэ-иһэрдэ бар», — диэбиттэр. Ол курдук айаннаан истэхтэринэ, оҕото өлөн хаалбыт. Аара көмөн баран дьонун кытары айаннаабыт. Лена өрүс кытылыгар кэлэннэр хас да хоммуттарын кэннэ борокуоттара ылбыт. Хаар түһүүтэ Кэбээйигэ тиийэннэр, быраҕыллыбыт өтөхтөрү, хотоннору оҥостон кыстаабыттар. Ол кэмнэргэ киһи бэйэтин да сүөһүтүн өлөрдөҕүнэ, эппиэккэ тардыллар этэ диирэ. Алдьархай улахан күөллэргэ балыктаталлара үһү. Түүннэри кытары муҥхалата сылдьыбыттар. Бу кэмнэргэ дьахталлары хайыһарга эрчийэ сылдьыбыттара диирэ. Илиитигэр күүстээх киһи син сүүрүө эбит этэ диирэ.
Саас быстарык буолбутугар бэрэссэдээтэллэрэ Ноев сүөһү өлөттөрөн эттэри, тириилэри кытары дьонугар түҥэттэрбит. Ону сиэннэр уонна саас балык тахсан, ону аһааммыт өлбөтөхпүт диэн кэпсиирэ. Биир дойдулаахтара Харитонов Василий Петрович мунньан мунньахтаан, көрөн-истэн баран, үөһээ тэрилтэлэргэ, куоракка туруорсан тыыннаах дойдуларыгар эргиллибиттэрин махтана ахтара.
Көһөрүүттэн кэлэн баран кыыһа өлөөхтөөбүт. Уонча сыл кэргэн тахсыбакка Кындалга колхозка үлэлээбит. Кыайыгас үлэһит этэ. 1955 сыллаахха дуруусканан үс о5олоох огдообо Посельскай Николай Андреевичка кэргэн тахсыбыт. Онно даҕаны уһуннук олорботох. Алта ыйдаах бириэмэннэй сылдьан арахсан Болтоҥоҕо төннөн кэлбит. Миигин 1956 сыллаахха оҕоломмут. Ийэм Кытаанахха сылдьыаҕыттан сүүрэрэ эбитэ үһү. Кындалга кэлэн баран ыһыахтарга, оннооҕор бириэмэннэй сылдьан сүүрэн кыайталыыра үһү. Ол иһин дьон-сэргэ Кытыгырас Боккуойа диэн ааты иҥэрбит. «Олох ис-испиттэн кыйыттан сүүрүөхпүн баҕаран кэлэрим. Дьон көрбөт сиригэр сүүрэр этим», — диирэ. Илиитэ-атаҕа бүтүннүүтэ былчыҥ этэ. Ийэм үгүс сылларга сүөһү көрүүтүгэр дайаарканан, торбос көрөөччүнэн үлэлээбит. Мин кыра эрдэхпинэ кыһынын Арыылаахха, сайынын Мээндийэҕэ олорор этибит. Хатылыга көһөн кэлэн баран кулуупка охраннигынан, центральнай аппараакка уборщицанан үлэлээбитэ. Ийэм миэхэ үлэлиирбэр, оҕолорбун улаатыннарарбар төһүү күүс буолбута. Дьиэ туттарбытыгар, сүөһү ииттэрбитигэр тирэх киһибит этэ. Түөрт оҕолоох аҥардас хаалбыппар, ийэм күүс-көмө буолбута тугунан да сыаналаммат. Ыкса ыалларын кытары үчүгэй сыһыаннааҕа, сүрдээх бэрсинньэҥ этэ. Элбэх кэпсээннээх, куруук күлэ-үөрэ сылдьара, дьээбэлээх этэ диэн ыаллара билигин да ахталлар». Бу ахтыыны миэхэ, Кытыгырас Боккуойа кийиит сиэнэ Сардана Ивановна Егорова ыыппыта.
Прасковья Иннкентьевна олох аһыытын-ньулуутун билбит киһи өссө биир тугунан да кэмнэммэт улахан охсууну ылбыта, ол курдук, көһөрүүттэн кыыһа Дуня ыарыһах буолан эргиллэн кэлэн баран, дьон кэпсииринэн, ийэтин курдук кытыгырас буолуох оҕо, Болтоҥоҕо сэттэ сааһыгар ыалдьан өлбүтэ.
«Чолбон » сурунаал 1999/08 таһаарыытыгар баар ыстатыйаттан:
«…Кытыгырас Боккуойа холкуоһугар үксүн 20-чэ сыл ыанньыксытынан пенсияҕа тахсыар дылы үлэлээбит. Болтоҥоҕо бастакынан 1 ынахтан 1200 кг үүтү ылары ситиһэн үрдүк көрдөрүүлэммитин таһынан спортка ситиһиилэрэ сөҕүмэр.
Спортсмен быһыытынан, бастаан кыра холкуостар, сопхуостар ыһыахтарыгар сүүрэн кыайталаабыт. Онтон оһоҕостоох сылдьан 1941 сыллаахха оройуон ыһыаҕар орто дистанцияҕа сүүрэн бастаан биир дойдулаахтарын соһутар. Этэн аһарбытым курдук, сэрии диэн ыар сураҕы истээт, Арамаанынаан сатыы Кындалыыллар.
Көһөрүүттэн кэлэн баран Парасковья Иннокентьевна Кыайыы ыһыаҕар сүүрүүгэ Амма, Чурапчы быһый кыргыттарын балай да ырааҕынан кыайар. Н.Д.Кривошапкин — Уот Субуруускай хаайыыттан босхолонон кэлээт, оройуоҥҥа тутууну ыытыыга, ыһыахтары тэрийиигэ комиссия председателинэн ананан үлэлиир кэмэ эбит: “Уруй-уруй! Саргы талаан үүннэ, өрөгөйбүт үрдээтэ!” — дии-дии, уруйдуу-айхаллыы турара бу баардыы өйтөн- сүрэхтэн арахпат…,- диэн Болтоҥо кырдьаҕастара ахталлар эбит. Уот Субуруускайы Боккуойа өрүүтүн күндүтүк, дириҥник махтана саныырын мэлдьи ахтара диэн суруллар..Кытыгырас Боккуойа сүүрүүгэ ситиһиилэрэ архыыптан ситэ булулла илик. Д.Д.Эверстов — Дмитрий Диринскэй “Төрүт буортан төлкөлөнөн” диэн кинигэтигэр манныгы ааҕабыт, ону бүгүн чиҥэтэн ааҕар тоҕоостоох: “…Отут биэс саастааҕар (биһиги көннөрүүбүт) Саха АССР тэриллибитэ 25 сылыгар анаммыт үбүлүөйүнэй спартакиадаҕа кыттан 100 метргэ сүүрүүгэ республикаҕа иккис миэстэлэммитэ. 1952 сыллаахха Дьокуускайга 800 метр сүүргэ, 38 биэтэккэ төрдүс киһинэн тахсыбыта. Итиннэ: ’’Өссө сүүрүөх быһыылааҕым, ону баара, күнү быһа килиэп уочаратыгар туран, үтүрүйэн-хабырыйан, дэлби сылайан хаалбытым», — диир.
Ахтыыбытын Д.Диринскэй тылларынан түмүктүөхпүтүн баҕарабыт: “Саха сиригэр чэпчэки атлетика киэҥник тэнийиитэ хас нэһилиэк ахсын бу П.И.Кривошапкина — Кытыгырас Боккуойа курдук чэгиэн-чэбдик, айылҕаттан айдарыылаах, талааннаах, кыайыыга дьулуурдаах кыргыттар уонна уолаттар көхтөрүнэн сүһүөҕэр турбута. Кинилэр ааттара оройуоммутугар спорт сайдыытын историята буолан умнуллубакка, куруугун кэнчээри ыччат уоһуттан түспэккэ ахтылла туруохтара…”Билигин, күндү ааҕааччы, Кытыгырас Боккуойа олоҕун салҕыыр сиэннэрэ. Хос сиэннэрэ салҕыыллар. Саха бу үтүө дьахтара суола-ииһэ суох ааспата, кэрэ өйдөбүлү, умнуллубат улуу ситими хааллардаҕа. Нэһилиэкпит кыраайы үөрэтээччитэ, историябытын бичийээччи, үйэтитээччи, СӨ муниципальнай сулууспатын туйгуна, Кытаанах нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Е.П.Скрябина, «Кытаанах нэһилиэгэ» МТ баһылыгын солбуйааччы Е.И.Скрябина, Д.И.,И.И. Скрябиннар бичийбит «Сут-кураан, уот сэрии. Көһөрүү…Кытаанах, Танда-Бахсы нэһилиэктэрэ 1941-1945 сс» кинигэттэн, Д.Диринскэй. Төрүт буортанан төлкөлөнөн 1-кы кинигэтиттэн уонна «Чолбон» сурунаал 1999/08 нүөмэриттэн матырыйааллары туһанан суруйдум. Болтоҥоттон, сааһын тухары олоҕун оҕону иитиигэ анаабыт биир ытыктыыр-убаастыыр киһим Макарова Мария Дмитриевна ахтыытын ааҕаарын
